15485

ЭНАМИЗ ЛОТИНДАН ТАРҚАГАНМИ?

Бугунги кунда “алифбо” мавзуси яна интернет нашрлар-у, бошқа оммавий ахборот воситаларининг кун тартибига чиқди. Ҳатто бу борада Президент номига очиқ хатлар ҳам эълон қилинмоқда. Кирилл ёки лотин ёзувининг қай бири афзаллиги ҳақидаги баҳслар айниқса “kun.uz”  интернет нашрида “қизғин” давом этаётганинни кўришимиз мумкин.

Халқимизда “чумчуқ сўйса ҳам қассоб сўйсин”, деган пурмаъно мақол бор. Шу жиҳатдан олиб қараганда бу борадаги баҳсларда адабиётшунос олима Шаҳноза Тўрахўжаева «Лотин ёки кирилл – қай бири маъқул?» (“Кun.uz” 17.03.2017) сарлавҳали мақоласида масалага холис ёндашиб, ўзининг юксак илмий салоҳиятини, тажрибасини ва узоқни кўра олишини кўрсата олган.

Айнан мана шу мақолага қарши иқтисодчи  Ҳотамхон Луқмонов  “Ўзбек олимасига раддия: «Лотин алифбоси миллатимиз учун зарур» (“Кun.uz” 30.07.2017) сарлавҳали мақоласи билан адабиётшунос олиманинг фикрларини қўллаб қувватласада унинг кирилл имлосига қайтиш таклифини бутунлай рад қилган.

Ҳар бир масалага ёндашганда унинг барча жиҳатларига, жумладан, илмий-маърифий, тарихий-сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатларига ҳам эътибор бериш зарур.

Адабиётшунос Ш.Тўрахўжаева масалага илмий-маърифий томондан ёндошиб, уни чуқур таҳлил қила олган ва ўз хулосасини айтган. Иқтисодчи  Ҳ.Луқмонов эса шахсий нуқтаи назардан келиб чиқиб фикрини билдирган.   У лоақал касбидан келиб чиқиб, масаланинг иқтисодий томонини яъни, кирилл алифбосида йиллар давомида яратилган на пул ва на тилла билан ўлчаб бўлмайдиган  хазинамизнинг, жаҳон адабиёти дурдоналарнинг ҳавога учишини ўйлаб ҳам кўрмаган.

Буниси етмаганидек, мақолага «Лотин алифбоси миллатимиз учун зарур», -дея сарлавҳа қўйиб, “…ёш, мустақил ва қудратли давлатнинг ўз лотин алифбоси бўлиши шарт.”,- дея ҳукм чиқарган.

Хўш, энамиз лотиндан тарқаганмиди-ки, бу алифбо миллатимиз учун шунчалик зарур бўлса!? Бешигимизни лотинлар тебратганмиди-ки, уларнинг алифбосига ўтишимиз шарт бўлса!?

Энди бугунги кунда долзарб бўлиб турган бу масаланинг бошқа  жиҳатларига, муаммонинг келиб чиқиш тарихига ҳам назар ташласак.

Мустақилликка эришган илк йилларданоқ ўша пайтдаги айрим ғарбпараст депутатлар, парламент етакчилари ўзбек ёзувини лотин гарфикасига ўтказиш ташаббуси билан чиққанлар. Уларнинг иддаоси рус шовинистлари халқимизга кирилл алифбосини мажбурлаб тиқиштиргани, шу сабаб мустамлакачилар имлосидан воз кечиш лозимлиги бўлган.

Аслида шундаймиди? Асло! Аксинча, рус шовинистларининг асл мақсади СССР халқлари, жумладан, араб имлосида ёзувчи халқларни тўлалигича лотинлаштирш эди.

Шунинг учун ҳам 1920-1930 йилларда А,В.Луначарский бошчилигида СССР бўйлаб лотинлаштириш кампанияси бошланганди.  Бу борада 1929 йил 7 август куни СССР ҳукумати қарори ҳам чиққан. Лотинлаштириш сиёсати СССР худудида олиб борилган ўзига хос кампания ҳисобланиб, дунёнинг асосий қисмини (иероглифлардан ташқари) лотин графикасига ўтказиш режаси бўлган ва бунинг ортида диний, сиёсий ва ижтимоий таъсирлар ҳам мавжуд эди.

Айнан мана шу кампания таъсири остида ўша пайтда Бокуда бўлиб ўтган турк тилшунослари курултойи турк эллари учун лотин алифбосининг араб алифбосидан яхширок яралганлиги тўғрисида илмий карорини берганди.

Мана шу қарордан кейин Ўрта Осиё халқлари бирин-кетин лотин имлосига ўта бошлаган. Бироқ, лотин ёзуви ўзини оқламаганлиги саббабли лотинлаштириш сиёсати ҳам узоққа чўзилмаган. Бу сиёсатнинг оқибатини вақтида тушуниб етган ўзбек зиёлиларининг саъй-ҳаракати билан 1940 йили лотин алифбосидан воз кечилиб, унинг ўрнини кирилл алифбоси эгаллади.

Айнан мана шу кирилл имлоси туфайли қисқа муддат ичида СССР халқлари, жумладан, ўзбек халқининг ҳам саводсизлиги тугатилди. Ўзбек халқи айнан мана шу имлода ўлмас асарлар яратди, кашфиётлар, илмий ишлар қилинди. Забардаст академиклар, олимлар, ёзувчилар етишиб чиқди. Шунингдек, ўзбек халқи мана шу имлода жаҳон адабиёти дурдоналари билан танишди. Дунёнинг энг нодир қўлёзмалари, бебаҳо асарлари айнан мана шу имлода ўзбек тилига таржима қилинди. Йиллар давомида мана шу имлода бутун бошли илмий, маънавий хазина тўпланди.

1993 йилдан ўзбек ёзуви кирилл имлосидан лотин имлосига ўтиши бошланди. Аммо, қарийиб чорак асрдан буён ўзбек халқи бу имлони ҳали ҳам ҳазм қила олмаяпти. Ютай деса тамоққа тиқилган, чиқариб ташлай деса ярми чайналган…

Ўша йиллари ўзбек ҳукуматига имлони ўзгартириш таклифи билан чиққанлар, бугунги кунда ҳам тиш тирноғи билан лотин ёзуви ҳимоясига четда туғилган ўзбеклар номидан чиқаётган беш-олтита лўттибозлар мана шуни кўзлаганмиди? Мустақил давлатнинг оёғидан чалиб, бутун бир халқнинг аросатда қолишини, бутун бир авлоднинг ярми кирилл ярми лотинга суяниб чаласаводликка юз тутишини  истаганмиди?

Яна шуниси ажабланарлики, бу “ташаббускор”лар ўзларини саводли қилган, кирилл имлосида нуфузли олий ўқув юртларида ўқиган, илмий ишлари, асарлари шу имлода чоп қилинган, уларни нафақат Ўзбекистон балки бутун СССРга танитган кирилл имлосига ўша пайтда очиқчасига хиёнат қилганидир.

Эндиликда эса бундай шахслар яна ўртага чиқиб янги технологияларни ўзлаштиришда лотин алифбосининг ролини рўкач қилишмоқда. Хўш, технологияларнинг юксак чўққисига чиққан японларнинг лотин алифбосидан хабари бормикин? Жанубий Кореяни қўятурайлик, миллиардлаган аҳолиси бор Хитойликларнингчи?  Уларга лотин алифбосини таклиф қилиб кўринг-чи!? Нима деркин?

Яна Ҳотамхон Луқмонов мақоласига қайтсак. У раддиясида “Шаҳноза Тўрахўжаева мақолани охирида кириллга қайтсак-чи, деб 1993 йилдан бери лицей, коллеж ва олийгоҳларда ўқиётган ёш авлодни хоҳиш-истакларини инобатга олмаган”, -дея эътироз билдиради.

Хўш, ёш авлоднинг шунча йилдан бери лицей ёки коллежда таълим олиш-олмаслик истаги сўралганмиди? Айнан лицей ва коллежлар ўзини оқламаганлиги сабаб 11 йиллик мактаблар қайта тикланмоқда-ку! Нима учун уларнинг саводига тўғаноқ бўлаётган имлодан воз кечиш мумкин эмас экан?

Бугунги кунда ёшларимиз хат-саводини лотинда чиқаришаётганига қарамасдан улар кирилл имлосини афзал кўрмоқда. Ёшлар нафақат ўзбек адабиёти, балки, Чингиз Айтматов, Гёте, Теодор Драйзер, Жек Лондон сингари кўплаб жаҳон адабиёти намояндаларининг мумтоз асарларини айнан кирилл имлосида севиб ўқимоқдалар.

Хуллас, бутун бошли хазинамиз тақдири айрим шахсларнинг бугунги кунда ҳам жон-жаҳди билан ҳимоя қилаётган лотин алифбоси сабаб савол остида қолган.  Тарихимизнинг, улкан илмий ва адабий меросимизнинг, хусусан, том-том китоблар, архивлардаги газета-журналлар, тарихий ҳужжатларга жо бўлган мислсиз маълумотлар уммонининг ҳам келажаги мавҳум.

Бу аросат, бу мавҳумлик қарийиб чорак асрдан бери эрни “ер” қилган, элни “ел”га  айлантирган лотин имлоси сабаб ҳамон давом этиб келаяпти.

Бундай аросат-у, мавҳумликдан чиқишдан, тарихнинг хатосини тўғирлашдан қўрқмаслик лозим. Зеро бугунги кун талаби ҳам шуни тақозо қилади. Акс ҳолда тарих ҳам, келажак ҳам  бизни асло кечирмайди!

 

 Мирзабек ЖАПАҚОВ,

ҳуқуқшунос журналист, Хоразм вилояти, Гурлан тумани.